سازی که برای امام رضا(ع) به نوا درمی‌آید/ پیشکشی ایرانی به ائمه

به گزارش خبرنگار مهر، کیوان پهلوان مدرس و پژوهشگر موسیقی به بهانه فرارسیدن سالروز تولد حضرت امام رضا (ع) از تاریخچه ساز نقاره و نقاره زنی در موسیقی نوشت.

در یادداشت کیوان پهلوان که به تازگی از وی مجموعه سه جلدی «آیین پیوند در جهان ایرانی» منتشر شده، آمده است:

ساز ناقاره (نقاره) و نقاره زنی

«نقاره» از سازهای کوبه ای به شمار می رود که متشکل از دو طبل کوچک متصل به هم است و توسط نقاره چی به وسیله دو چوب نواخته می شود. روی این ساز نیز پوستی از جنس پوست گوساله، بز یا شتر می کشند.

در دانشنامه بریتانیکا درباره نقاره (Kettle drum) چنین نوشته شده است: «بنیاد و سرچشمه نقاره ناروشن است و باید آن را در مشرق زمین جست، رومی ها و یونانیان آن را بخوبی می شناختند، لیک در همان حال به آن مانند یک ساز رزمی بیگانه می نگریستند.»

این ساز در انواع و اندازه های مختلف در نقاط مختلف کشور وجود دارد؛ به عنوان مثال در مازندران و گیلان از دو کاسه سفالین که یکی کمی کوچک تر از دیگری است تشکیل شده و قطر دهانه یکی ۱۶ و دیگری ۲۲ سانتی متر است. این ساز را معمولا با دو چوب و گاهی با دست می نوازند. نقاره کردستان تقریبا شبیه به نقاره شمال ایران است با این تفاوت که بزرگتر بوده و آن را بر اسب می بندند و نوازنده سوار بر اسب  آن را با دست می نوازد. نقاره فارس نیز مانند دیگر نقاره ها جفتی است، شکل آنها خمره ای بوده و در اندازه های هر یک نسبت به دیگری اختلاف زیادتری وجود دارد به عبارتی قطر دهانه یکی ۲۳ و دیگری ۳۷ سانتی متر است. در استان کرمان نیز دو نوع نقاره رواج دارد؛ یکی نقاره های سفالی که در مناطقی همچون امیرآباد شول رایج است و دیگری نقاره های فلزی که در مناطقی همچون شهر بابک و شهداد به کار می رود.

در یکی از امامزاده های شهداد به نام امامزاده زید، مراسم نقاره نوازی به صورت روزانه و در دو نوبت (قبل از طلوع آفتاب و هنگام غروب) اجرا می شود. در اصطلاح محلی به این نقاره ها، طبل امامزاده می گویند و دلیل اجرای آن را یادآوری شکوه و معنویت امامزاده می دانند. نقاره های این امامزاده بسیار قدیمی هستند که تمام این سازها وقف امامزاده شده اند. روی بدنه یکی از سازها تاریخ ۱۲۴۰ قمری (۱۲۰۳ شمسی) حک شده است.

در اصطلاح محلی کرمان به نقاره بزرگ «ناقاره» و به نقاره کوچک «زیل» می گویند. البته واژه نَقّاره، نقاره، نکاره، نگرا nagora از واژه عربی نقر naqr به معنی «زدن» و «کوبیدن» است.

در زبان ترکی آذربایجانی به آن «قوشا ناقاره» می گویند که قوشا به ترکی به معنی «جفت» است؛ یعنی ناقاره ای که دارای جفت کاسه است. البته باید گفت که در آذربایجان به ساز ضربی که دو رویه آن پوست دارد و با دست به یک طرف آن ضرب می گیرند نیز ناقارا می گویند. زمانی این ساز، دهل محسوب می شد و نوازنده با چوب های کوچک با آن می نواخت. در مازندران نیز به آن دِسَر کوتِن desarkuten می گویند که به معنی «روی دو سر کوبیدن» است.

دلیل مهم نوازندگان زنِ نقاره در مازندرانِ کنونی

نکته قابل بحث در استان مازندران از سال های نیمه دوم سال های هفتاد شمسی این است که نوازندگان زن به جمع نوازندگان مرد اضافه شده اند و به نظر می رسد که اولین نوازنده جدی زن هم بانو گلدسته زارع متولد ۱۳۵۶ متولد سنگده دودانگه شهرستان ساری است. او در تک نوازی رپرتوار نقاره نیز تبحر دارد و با همسرش پرویز عبداللهی نوازنده چیره دست سرنا و قرنه در گروه ها و همینطور جشن ها می نواخته است. در سی دی سور و سما و چکه سما من (کیوان پهلوان) که در سال ۱۳۸۲ ضبط شده است و از سوی آوای باربد در سال های گذشته منتشر شده نواخته است و در سال های اخیر، شاگردان نوجوان و جوان دختر و پسر را آموزش داده است.

همانطور که در مقاله شاهنامه خوانی دختران توضیح داده ام در دهه های اخیر به دلیل محدودیت هنری دختران در ایران به ویژه در آواز خواندن، دختران رو به شاهنامه خوانی و همچنین نواختن دوتار و نقاره که اساسا در تاریخ، مردانه بوده، روی آورده اند تا بتوانند هر چه بیشتر در جامعه هنری حضور یابند و از این طریق به آرامش برسند و تا حدودی نیز موفق هستند. ناگفته نماند که در این سه سال جشنواره موسیقی لیلم در مازندران نوازنده دختر نقاره هر سال بیشتر می شود.

نقاره خانه

نقاره خانه در اصطلاح محلی به برج یا جایی گفته می شود که صبح و عصر، نقاره چیان در آنجا به نواختن دُهل و کوس و کرنا، به نوبت نوازی می پردازند. در بعضی فرهنگ ها به نقاره نوازی و به طور مجاز به نقاره، «نوبت» و به نقاره چی «نوبت نواز» گفته می شود. در زمان های بسیار گذشته بیشتر اصطلاح نوبت نوازی بکار گرفته می شد اما از قرن ۱۰ هجری به بعد هر دوی این کلمات و از آن به بعد واژه نقاره کوبی به تنهایی در متون فارسی مصطلح بوده است. مه نقاره چی من به شهر شهرت اوست/ گذشت نوبت خوبان عصر و نوبت اوست.

مراسم نقاره نوازی که اکنون در حرم امام رضا (ع) برگزار می شود آیینی قدیمی است که قبل از رواج آن در اماکن متبرکه رضوی، قرن ها در ایران و کشورهای دیگر متداول بوده و دارای قدمت بسیار زیادی است. در مستندات تاریخی همچون متون قدیمی و سفرنامه ها از کلمات نقاره، نقاره خانه، نقاره چی محله، نقاره خوان، نقاره کوب، نقاره ناوکش بسیار استفاده شده، همچنین مزار پیر نقاره خانه در نزدیکی خواف، تپه نقاره خانه در گناباد، برج کوچک نقاره خانه در بالای کوهسار تقی آباد ساری و همچنین ابزارهای نوبت نوازی عهد هخامنشی در موزه تخت جمشید و سنگ نگاره های طاق بستان کرمانشاه که جلوه ای از نوبت نوازی را به نمایش می گذارد از قدمت این آیین در ایران حکایت دارد.

استفاده از طبل و کرنا (در شکل اولیه) که از ابزارهای مهم در نقاره کوبی عهد باستان است  در جنگ و مناسبت های دیگر رایج بوده است چنانچه حکیم ابوالقاسم فردوسی نیز در اشعار خود به ابزار نقاره کوبی به عنوان موسیقی رزمی اشاره کرده است:

ز نـالیـدن کـوس با کـرنــای/ مـی آسـمان انـدر آمد به جـای

برآمد زایران سپه بوق و کوس/ برون رفت بهرام و گرگین و طوس

برفتند چـون باد گردان ز جای /خــروش آمـد و نـاله کـرّ و نـای

آیین نقاره کوبی از ایران به دیگر کشورها راه یافته است. این آیین از گذشته های دور در جنگ، صلح، شادمانی و عزا رایج بوده است. استفاده از طبل و کرنا و شیپور در جنگ ها بیشتر به منظور اطلاع رسانی و اعلام خبر ورود سپاه به یک سرزمین یا تشویق سربازان در جنگ یا برچیدن اردوگاه ها و سان نظامی و یا رویدادهای بزرگ نظامی همچون فتح و پیروزی و اعلان جنگ مرسوم بوده و در زمان صلح و آرامش بیشتر در جشن ها و اعیاد ملی و مذهبی یا مراسم سوگواری و تشریفات درباری مانند جلوس پادشاه بر تخت سلطنت، اعلام خبر ورود به شهر، تاجگذاری یا موارد دیگر از قبیل ولادت و مرگ شاهان و شاهزادگان و دیگر مراسم مهم اجتماعی و همچنین هنگام طلوع و غروب خورشید نواخته می شده است. مارکوپولو نیز به نواختن نقاره به معنای آغاز جنگ توسط ایرانیان اشاره دارد.

تاریخچه نقاره

درباره سابقه نقاره و نقاره نوازی در ایران نظریات مختلفی وجود دارد. نظامی در بیت زیر با اشاره به نوبت مجاز از نقاره، آن را به عصر پیشدادیان نسبت داده است.

چار بالش نهاد چون خورشید/ پنج نوبت نواخت چون جمشید

نقاره نوازی از عهد باستان در پایتخت و شهرهای مهم ایران مرسوم بوده و همه روزه پیش از طلوع و غروب آفتاب با نوبت نوازی خورشید را بدرقه و استقبال می کردند.

ویلیامز جکسن طی سفری که به ایران داشت در سفرنامه خود، نقاره کوبی در وقت غروب آفتاب را یادگار دوران کهن آفتاب پرستی می داند.

مادام ژان دیولافوا نیز در کتاب ایران و کلده شوش نوشته است: «نقاره چیان با آن کرنای بلند، قبل از طلوع آفتاب و بعد از خروج آن در بالای عمارت نقاره خانه و به رسم نیاکان باستانی خود به آفتاب که بزرگ ترین نماینده قوای طبیعت است سلام می دهند». در ایران پس از اسلام نیز این آیین به اقتباس از گذشتگان همچنان حفظ شد چنان که نظامی می فرماید: چار علم رکن مسلمانی است/ پنج دعا نوبت سلطانی است

ظاهرا بعد از آل بویه بود که نوبت زنی در بین خلفای اسلام رایج شد. به نوشته ابوالحسن هلالی، در بغداد ابتدا برای خلفا و سپس برای ولیعهدان و امرای سپاه نیز در اوقات سه گانه نماز نوبت زده شد و به تدریج خلفا این رسم را چهره ای مذهبی داده برای اعلام وقت نماز و افطار و سحر استفاده کردند.

عبداللّه مستوفی در کتاب شرح زندگانی من درباره اهمیت نقاره خانه چنین نوشته  که نقاره خانه اختصاص به پایتخت حکومت داشت و اولین نشانه تغییر حکومت، تصرف آن بود. البته در قرن پنجم نقاره نوازی در ایران بسیار مرسوم بوده است، چنان که سنایی غزنوی در یکی از اشعار خود چنین آورده است : خود همه عالم نفیری نیست پیش نیک و بد /  چیست این چندین نقاره، نقرکی بهر نفیر

در قرون بعد نیز این آیین بسیار رایج بوده است. حافظ ابرو در کتاب زبدة التواریخ از وقایع سال ۸۰۹ ق نوشته که در رابطه با مراجعت امیرزاده به یزد است و به اجرای مراسم نقاره نوازی اشاره دارد : «جمعی کثیر را در مقابل ایشان بازداشتند و بفرمود تا نقاره و برغو (شاخ حیوان میان تهی) می زدند و... »

فضل اللّه خنجی در کتاب مهمان نامه بخارا، به سابقه نقاره نوازی در مشهد و رواج این مراسم در قرن نهم قمری اشاره دارد. «... بر فوق بارگاه حضرت امام محلی که نقاره نوبت حضرت امام می زنند جماعت نقاره چیان اردویه همایون و نفیرچیان ایستاده و مترصد آنکه چون مرکب همایون برسد نقاره کوبند و نفیر نوازند...» جامی از شعرای این دوران در یکی از ابیات خود به این مراسم اشاره کرده است:چنان بلند شد آهنگ ما که نشناسد/ که این نفیر شب است یا نقاره صبح.

در عهد صفویه نقاره ابتدا در پایتخت و سپس به تدریج در شهرهای بزرگ رایج گردید و در جشن های پیروزی و تاجگذاری و ولادت شاهان و شاهزادگان و خلعت پوشی امیران و مراسم نقاره زنی اجرا می گردید. در کتاب عالم آرای عباسی به تولد شاه عباس اول و برگزاری این مراسم در اطراف و جوانب کشور اشاره شده است. شاردن نیز در سفرنامه خود  چنین می نویسد: «در بالای سر در مدخل بازارشاه اصفهان دو ایوان سرپوشیده بزرگ وجود دارد که محل نواختن ادوات موسیقی است و به آن نقاره خانه می گویند و هر روز به هنگام برآمدن و غروب خورشید در آنجا سرنا و دهل و طبل می نوازند»

اصطلاح رایج «شادیانه» در متون عهد صفویه، موید آن است که علاوه بر مراسم شاهانه و قبل از طلوع و غروب خورشید، نقاره نوازی در جشن و سرور به ویژه ازدواج مرسوم بوده است.

با ظهور دولت افشاریه و مرکزیت سیاسی شهر مشهد، آیین نقاره نوازی در آستان قدس رونق بیشتری پیدا کرد و نقاره که تا قرن نهم منحصر به مناسبت های مذهبی و ملی بود، در دوران صفوی و افشاری از تنوع بیشتری برخوردار شد. چنانچه در کتاب عالم آرای نادری در رابطه با کاربرد نقاره در مراسم استقبال و خوش آمدگویی از سعادت خان نیشابوری و در لشکرکشی ها و برای رَم دادن مرغان وحشی (در حمله گرجستان) و ترغیب سپاه در تهاجمات (لشکرکشی به قندهار و هند) و هم نوایی و شادباش در فتوحات (فتح پیشاور) سخن به میان آمده است؛ اما با وقایع سال ۱۱۴۳ ق، به دستور نادرشاه به دلیل ماتم ناشی از جنگ با افاغنه ممانعت نادر از اجرای مراسم شادمانی ممانعت به عمل آمد.

اما نقاره نوازی در دوران زند و قاجار گسترش بیشتری یافت و علاوه بر مناسبت های رایج، موارد و مناسبت های تازه ای همچون نقاره نوازی در مراسم اسب دوانی دربار و شتر گردانی روز عید قربان و مراسم سلام در روزهای عید و اعلام قرق در شب نیز رایج گشت.

دکتر هنریش بروگش در کتاب «سفری به دربار سلطان صاحبقران» به وجود نقاره در سر درِ دروازه ارگ اشاره کرده است. کرزن در کتاب قضیه ایران چنین نوشته است که مهم ترین مراسم نقاره نوازی عهد قاجاریه در برج مخصوص اقامتگاه شاهی و در پایتخت اجرا می شده است. به دلیل گسترش این آیین در دوره قاجار، به تدریج بر تشریفات و تجملات مراسم نقاره نوازی افزوده شد. نقاره چیان ارگ با کلاهی از پوست سیاه و سرخ که یراق دوزی شده و نیم تنه و شلوارهای سرخ که سر و دست و یقه و نیم تنه از پوست سیاه و دکمه های برنجی شیر و خورشید تزیین شده سه نوبت طبل می نواختند و شب ها در بالای دروازه و قراولخانه ها طبل پرچین ورچین می زدند تا پیشه وران بساط خود را جمع کنند. به نوشته اعتماد السلطنه در عهد ناصری در تهران و بیشتر شهرهای بزرگ ایران، همچون تبریز، مشهد، اصفهان، شیراز، هرات و قزوین نقاره نوازی مرسوم بوده است. امّا در ایام سوگواری و عزا مراسم اجرا نمی گردید.

نام نقاره خانه در دوران قاجار «کرنا خانه» بود و نقاره چیان «عملجات شکوه» نامیده می شدند که در اسناد عهد قاجاری نیز از آنها یاد شده است.

از اواخر دوره ناصرالدین شاه با رواج آلات موسیقی اروپایی، به تدریج از اهمیت نقاره خانه ها کاسته شد و نقاره نوازی جنبه تشریفات یافت و این سنت قدیمی به آهستگی رو به فراموشی گذاشت؛ اما چون تا اواخر عهد قاجار هنوز هم نقاره خانه مظهر اقتدار پادشاهی و اعلام حاکمیت به شمار می رفت در پایتخت نواخته می شد، چنان که پس از فتح تهران، رضاشاه نقاره خانه را تصرف کرده و محل آن را به سر درِ ارگ تهران تغییر داد و نقاره خانه جدیدی در سر درِ باغ ملی (میدان مشق) بنا کرد.

اما با گذشت زمان و در اثر بی توجهی این سنت قدیمی در دوران پهلوی منسوخ شده و اکنون فقط در مشهد و در نقاره خانه حضرت امام رضا علیه السلام به طور رسمی و در مواقع معین و با همان سبک و سیاق قدیمی و به طور منظم و دائم نواخته می شود. این در حالی است که در بعضی از کشورهای آسیای میانه از جمله تاجیکستان و ازبکستان در مراسم استقبال رسمی از مهمانان از گروه نقاره چیان استفاده می شود.

وسایل نقاره زنی

وسایل نقاره زنی در گذشته عبارت بودند از نقاره، دهل، سرنا و سنج و در پایتخت از کرنا استفاده می شد اما وسایل نقاره زنی آستان قدس رضوی عبارتند از کرنا و طبل. در هنگام اجرای مراسم، چهار طبال در سمت راست نقاره خانه (شمال) رو به گنبد مطلای امام و بر روی صندلی های کوچک نشسته، شش کرنانواز به ترتیب در کنار سرنواز در سمت چپ نقاره خانه (جنوب) می ایستند و هماهنگ نقاره نوازی می کنند.

در نقاره نوازی از چهار نوع طبل به نام های طبل سرچاشنی، گاه بر گاه (گورگه، گورگ)، تخم مرغی و ساده (میانه) استفاده می شود.

مواقع نقاره نوازی

اکنون همه روزه به جز ایام سوگواری و ماه های محرم و صفر، دو نوبت پیش از طلوع و غروب آفتاب به مدت بیست دقیقه نقاره نواخته می شود. در جشن اعیاد نیز علاوه بر نوبت های معمول، دو یا سه نوبت به ترتیب یک ساعت بعد از غروب و یک ساعت بعد از طلوع آفتاب نقاره نوازی می شود. همچنین در ماه رمضان یک نوبت در دو ساعت مانده به سحر و بعد از اتمام مناجات موذنان به مدت نیم ساعت نقاره سحر و یک ربع قبل از غروب آفتاب نقاره افطار نواخته می شود. در جشن نوروز و زمان تحویل ساعت نیز نقاره خانه مراسم اجرا می کند.

نوازندگان صاحب نام

احمد قوام شکوهی قدیمی ترین نقاره زن حرم اما رضا (ع) بود که به مدت ۷۲ سال وظیفه نقاره زنی حرم امام رضا (ع) را بر عهده داشت. ایشان در ۲۲ آذر سال ۱۳۹۶ دار فانی را وداع گفت.